موسیقی ما - از امروز درهای آسمان گشاده است برای شنیدنِ دعا. سخاوتِ خدا، فراوان‌تر است. پروردگار مهربان‌تر است، آمرزنده‌تر و البته بخشنده‌تر. از امروز «میزبان، عشق است و مهمانان بلاگردانِ عشق» حالا اما این ششمین سال است که آواز ربنای «محمدرضا شجریان» از صدا و سیمای ملی ایران پخش نمی‌شود؛ اتفاقی که با واکنش‌های بسیاری همراه بود و روزنامه‌ی «گاردین» از این اتفاق به عنوانِ «صدای گمشده ماه رمضان» یاد کرد. «محمدرضا شجریان» البته در این سال‌ها همچنین نتوانسته است کنسرتی برگزار کند یا آلبومی به انتشار درآورد. در این ماه‌ها، بارها از ممنوع‌الکاری اسطوره‌ی آواز گفته‌ایم، همان‌طور که مسوؤلانِ فرهنگی کشور به تفضیل در این باره اظهارِ نظر کرده‌ و تاکید کرده‌اند که مشکلِ «ممنوع‌الکاری» اسطوره‌ی آواز ایران به «آنها» مربوط نیست و به «دیگران» است. سخنانِ رییس جمهور درباره‌ی او را همچنان به یاد داریم که گفت: «تعداد ايرانياني که صداي شجريان را نشنيده باشند، زياد نيست، شايد اصلا کسي نباشد که صداي او را نشنيده باشد. حداقل همه ايرانيان صداي ربناي او را بارها بر سفره افطار شنيده‌اند. من نيز به نواي موسيقي او گوش داده‌ام. من هم شکوه و گلايه او در «بيداد» را شنيده‌ام، هم به «دستان» او گوش داده‌ام، هم شعر سعدي را در «نوا» و مرکب‌خواني او شنيده‌ام، و هم به هشدارهای او باور دارم. او هنرمند بزرگي است و عصاره‌ی دو قرن موسيقي ما، با هنرمندان بزرگي کار کرده و آثار ماندگاري خلق کرده است. بايد به او و خدماتش احترام گذاشت. هر چند برخي از سلايق سياسي او خوششان نيايد.» با تمام‌ اینها همچنان «امید» ما به «تدبیر» است که آدمی به امید زنده است و یکی از این امیدها، شنیدن دوباره‌ی دعای او از صدا و سیما، به خصوص اینکه «ربنا» را باید فارغ از هر نوع تفکر و نگرشی شنید. دعایی که نزدیک به سی سال مردم ایران با آن روزه‌هاي خود را باز ‌كردند. دعايي كه صاحبش حتي تا سال‌ها اجازه نمي داد كه بگويند او خواننده اين اثر است تا مبادا گمان شود كه او با خواندن اين دعا نظري جز مناجات داشته است.
 

• بانگِ ربنا

«در کار ما همه چیز در تکنیک خلاصه نمی‌شود. اگر کارتان را خوب بلد باشید و از روی صداقت کار کنید روی مردم تاثیر خیلی خوبی خواهد گذاشت. احتمالا این موارد روی مردم تاثیر گذاشته است و باعث شده که ربنا جاودانه بشود. زمانی که ربنا را خواندم، برایم حالت مناجات داشت. ارتباطی از ته دل بود. مثل فردی که دم افطار با خدای خودش نجوایی دارد. زمانی که آدم می‌خواهد با خدای خودش حرف بزند با خلوص کامل حرف می‌زند. زمانی که این حال و هوا درست در درون انسان باشد، حتی اگر صحبت هم بکند، قطعا تاثیر خودش را می‌گذارد.» اینها بازخوانی سخنانِ «محمدرضا شجریان» درباره‌ی دعایِ «ربنا» ست. دعایی که برای ما ایرانی‌ها، با نام و صدای او گره خورده است.
 

• ربنا چیست؟

«ربنا» که  برای مدت ۳۰ سال، جزو برنامه‌های اصلی رادیو و تلویزیون ایران در ماه رمضان بوده، شاملِ چهار دعا از آیات قرآن است که همه با عبارت «ربّنا» آغاز می‌شوند. « محمدرضا شجریان» این اثر را در تیرماه سال ۱۳۵۸ ضبط کرده است - زماني كه تنها 39 سال داشته- بنا به گفته‌ی خودش، انگیزه‌ی اصلی وی از خواندن این دعا، تدریس آن به دو هنرجو بوده است. او بي مقدمه اين اثر را اجرا كرده است، بي هيچ تمريني از قبل و با همه‌ی اينها، به خوبی فراز و فرودها و گوشه های مورد نظرش در دستگاه ها و آوازهای انتخاب شده را اجرا کرده و از نظر اوج، در برخی فرازها، صدایش تکرار ناشدنی و یگانه است. «ربنا» طبق سنت اجرایی این دعاها، روی دستگاه‌های قرآنی خوانده شده و از دستگاه رست یا راست شروع شده و در خاتمه به دستگاه عجم (شبیه به ماهور) مدلاسیون می‌شود. (نام عجم بر این دستگاه که یکی از دستگاه های هفتگانه قرآنی است، می‌تواند نشان دهنده عدم وجود چنین دستگاهی در الحان قدیم عربی باشد.) ربنا در نواری که محمدرضا شجریان با نام «به یاد پدر» ضبط کرده، منتشر شده‌است. در این اثر به خوبی می‌توان تاثیرات شیخ نصرالدین طوبی و شیخ طه الفشی را مشاهده کرد. این اجرا تقریبا فاقد تحریر است و به‌جز چند نت، تماما به‌وسیله‌ی قلط و ویبراسیون اجرا شده‌ است. ربنای شجریان از ابتدا، روی نت‌های سی بمل و سپس دو اوج می‌گیرد (روی خط حامل کلید سل) و در حوالی این نت‌ها گردش دارد و تا نت می بمل به بالاترین نت خود می‌رسد.
«ربنا»ي استاد شجريان در دستگاه «سه گاه» است. او اما در عين حال مرکب‌خوانی كرده و سری نيز به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز افشاری و گوشه‌ی «عراق / صبا» زده است. خودش در اين باره گفته است: «لحنی که من برای این اثر انتخاب کردم، چیزی بین قرائت قرآن و آواز خواندن است؛ چون کلمات عربی خوانده می‌‌شود، باید موسیقی متناسب خودش انتخاب بشود. با اینکه من این لحن را به خوبی بلدم؛ اما نمی ‌خواستم صرفا لحن ربنا قرائت قرآن باشد. می‌خواستم ربنا ایرانی ‌پسند باشد. به عنوان مثال اذان موذن‌زاده ‌اردبیلی بیات ‌ترک است و به همین دلیل مردم این اذان را دوست دارند. من هم مرکب‌خوانی و سه‌گاه را برای ربنا انتخاب کردم که هم در قرائت قرآن از آن استفاده می ‌کنیم هم در آواز تا هم کسی که به عربی و قرآن آشناست لذت ببرد و هم کسی که از آواز ایرانی شناخت دارد.»

اسطوره‌ی آواز ایران همچنین توضیح داده است:« باید بدانیم عادت را از مردم نمی‌توان گرفت. مردم به ربنا و دعای سحر مرحوم ذبیحی و اذان مرحوم موذن زاده اردبیلی عادت کرده بودند. نمی شد به این راحتی این عادت را در مردم تغییر داد. پس باید براساس آن حال و هوا حرکت می کردم، اما در عین حال می‌خواستم اثر، ویژگی های خاصی نیز برای خودش داشته باشد تا بتوان این را نیز به مردم بقبولانیم و کار جدید را جایگزین کرد. ظهر آن روز همان آیاتی را که مرحوم ذبیحی خوانده بود پیدا کردم و دو آیه دیگر نیز از سوره آل عمران و بقره پیدا کردم و یک مطالعه ذهنی کردم که چگونه آن را بخوانم تا علاوه بر نزدیک بودن به کار مرحوم ذبیحی کار جدیدی باشد.» او لفظ «ربنا» كه چند بار در اين دعا اجرا مي‌شود را به گونه‌هاي گوناگون مي‌خواند. يك بار در اوج، ديگري در فرود و يك بار نيز به حالت خواهش‌گونه و تمنايي.
 

• یک قاری تمام عیار

بسیاری بر این اعتقادند که اوج و وسعت صدای خواننده و توانایی های تکنیکی او؛ آشنایی کامل به ردیف موسیقی و آواز ایرانی؛ آشنایی کامل به شیوه های قرائت قرآن؛ ارتباط درونی و حسی با پیام «ربنا» و بهره گیری از آن در شیوه‌ی بیان و بالاخره محبوبیت هنری و اجتماعی شجريان مهم‌ترين عواملي هستند كه باعث ماندگاري دعاي ربنا شده است. «محمدرضا شجریان» پيش از آنكه به عنوان آواز خوان فعاليت كند، يك قاري تمام عيار بوده است و از هشت سالگي قرائت قرآن را نزد پدر خود آموخته است و به همين خاطر در ميان قاريان مشهد نيز از شهرت بسياري برخوردار است. او از کودکی خواندن قرآن را آموخته و با آن زندگی کرده است. از هجده سالگي نيز كه راه موسيقي را پيش مي‌گيرد، ‌چنان در خواندن قرآن متبحر ‌شده بوده كه به قول خودش خواندن قرآن را چون زبان مادري‌اش مي‌دانسته است. در سال ۱۳۸۷، زمزمه‌هایی در مورد ثبت «ربنا» در فهرست آثار ملی ایران به گوش می‌رسید، اما تاکنون نه تنها اين مساله  نتيجه‌اي در بر نداشته است كه در سال هاي اخير پخش آن از صدا و سيما نیز ممنوع شده است؛ با همه‌ی اینها، این دعا چنان در خاطره‌ی مذهبی ایرانیان نقش بسته است که نمی‌توان به هیچ طریقی آن را پاک کرد. «حسام‌الدین سراج» - خواننده- پیش از این درباره‌ی این دعای آسمانی با صدای استاد شجریان چنین اظهارنظر کرده است: «ربنای استاد شجریان در ابتدا به پیشنهاد مرحوم «صبحدل» به عنوان یک کار آموزشی خوانده شد و سرمشق و الگویی بسیار مناسب برای تمام جوانانی بود که می خواستند به عنوان قاری فعالیت کنند. بعد از مدتی اما به عنوان دعای افطار مورد استفاده قرار گرفت که برای سال‌های متمادی از رسانه‌های مختلف پخش می شد. این دعا بسیار استادانه خوانده شده است و علاوه بر آن به خاطر حس و حالی که در این قطعه وجود دارد و استاد شجریان به خوبی توانسته است از پس آن برآید، این دعا به این اندازه ماندگار شده است. پخش این دعا طی مدت سه دهه سبب شد تا بسیاری از مردم خاطره های بسیاری از آن داشته باشند. این دعا که در روحانی ترین ایام پخش می‌شد، بدون شک هیچ گاه از ذهن مردم پاک نخواهد شد، همان طور که این اتفاق درباره‌ی اذان مرحوم «موذن زاده اردبیلی» نیز رخ داده است و هر شنونده‌ای فارغ از میزان دیانت، لحظه‌هایی عرفانی را با آن می‌گذراند. این دعا به بخشی از آیین‌های مذهبی مردم بدل شده استٰ، یعنی بسیاری در ایام سحر و افطار منتظر شنیدن این قطعه هستند. آقای شجریان این دعا را در اوج خوانده است و نحوه خواندنشان تناسب بسياري با آيات قرآني دارند، به خصوص اينكه ملودي كلام در آن بسيار رعايت شده است.»

• چرا ربنا پخش نمی‌شود؟‌

جریان حذف صدای مناجات‌های شجریان به خاطر اعتراض او به عدم رعایتِ بحثِ «کپی‌رایت» شروع شد.  او كه در طول اين سال‌ها همواره از رعایت نکردن حقوق مؤلف گلايه‌مند  بود،‌ 6 سال پیش بار ديگر اعتراض خود را نسبت به اين مساله بيان كرد و البته در همان زمان اعلام كرد كه «ربنا» و «مناجات افشاری» خود را به ملت ایران تقدیم كرده و تأکید کرد حساب این دو اثر از بقیه آثارش جداست. پس از آن بود كه عده‌ای از مدیران رادیو و تلویزیون اعلام کردند دیگر حتی ربنای استاد را هم پخش نمی‌کنند. «محمدحسین صوفی» - معاون وقت صدا- اولين كسي بود كه به اين مساله واكنش نشان داد: «از این پس حتی در ماه رمضان صدای محمدرضا شجریان از شبکه‌های رادیویی پخش نمی‌شود.» او که پیش از این ریاست مرکز موسیقی صداوسیما را به عهده داشت، پيش از آن نیز در گفت‌و گو با ايسنا به اين مساله تاكيد كرد كه: «برای تولید برخی از آثار استاد شجریان سازمان صداوسیما و بعضی دیگر خود ایشان، هزینه کرده‌ است، با این حال از این پس هیچ‌یک از این دو دسته آثار از رادیو پخش نمی‌شود.»در اين ميان  زراعتگر، مدیر نظارت و ارزشیابی وقت مرکز موسیقی صداوسیما سعی کرد واکنش تند او را تعدیل کند و اعلام کرد: «تصمیم‌گیری برای پخش یا عدم پخش در مورد آثار مختلف شجریان متفاوت است، اما هرگونه تصمیم‌گیری و مصوبه حقوقی که بر اساس درخواست این هنرمند اتخاذ شود، حتی اگر شامل ادعیه و ربنا نیز باشد، مورد پذیرش مرکز موسیقی نیز قرار خواهد گرفت.»

• ربناهاي ديگر

در اين سال‌ها صدا و سيما تلاش كرده است تا با پخش ربناهاي ديگر، خاطره‌ی این دعای ربانی با صدای شجریان را از خاطره‌ی مردم پاک کند؛ اما هنوز بسیاری منتظر شنیدنِ این دعا از زبانِ خواننده‌ی محبوبشان هستند و برخی دیگر اثر ضبط شده‌اش را پیش از اذانِ مغرب             پخش و با آن روزه‌های خود را باز می‌کنند.