محمد اشعری- امیرجلال‌الدین شوکتی: حدود 15 سال پیش، زمانی که موج جدید موسیقی پاپ کم‌کم وارد ایران می‌شد، محمد اصفهانی خواننده نام‌آشنایی نبود. در نیمه دهه هفتاد، اولین رگه‌های موزیک پاپ وطنی شکل ‌گرفت و به جز او، خوانندگان دیگری مثل خشایار اعتمادی، قاسم افشار، شادمهر عقیلی و علیرضا عصار زیر نظر فریدون شهبازیان اولین آلبوم‌های‌شان را منتشر کردند (جمله ثابت آن روزها این بود؛ به اهتمام فریدون شهبازیان). این چند نفر که در دوران پس از انقلاب پدران پاپ نوین ایران محسوب می‌شوند، نقطه‌های اوج و فرودی زیادی داشتند. محمد اصفهانی پس از حسرت (که مطابق موج عظیم آن روزهای ابتدایی، حسابی می‌فروخت)، در سال 81 با انتشار آلبوم «نون و دلقک» دوباره به اوج بازگشت. در آن روزهای طلایی، علیرضا عصار هم پس از نخستین آلبومش کوچ عاشقانه، با عشق الهی راه اوج را دوباره طی کرد.

ولی در دهه هشتاد، دوران سکوت و خاموشی نسل نخست موسیقی پاپ آغاز شد. رقبای جدید و تازه‌نفس، جا را تنگ کردند. ذائقه مخاطبان به سرعت تغییر می‌کرد و هزار محدودیت، موسیقی پاپ و خوانندگان نسل اولش را به سایه برد. ولی در همه این روزهای سایه و بین خوانندگان نسل اولی پاپ، محمد اصفهانی تنها کسی است که کم و بیش طرفداران خودش را حفظ کرده؛ تیتراژهای تلویزیونی می‌خواند، همچنان آلبوم منتشر می‌کند، کنسرت به راه می‌اندازد و «نون و دلقکش» می‌فروشد. حالا در اولین روزهای دهه 90، آخرین آلبوم محمد اصفهانی «بی‌واژه»، با تیراژ 200 هزارتایی در کمتر از 10 روز نایاب می‌شود تا باز هم ثابت کند او همچنان در فضای موسیقی امروز ما زنده است.

برای اینکه سر از این راز محمد اصفهانی در بیاوریم، سراغ اطرافیان و همکارانش رفتیم و از آن‌ها علت ماندگار شدن اصفهانی را در دنیای موسیقی پاپ جویا شدیم و اینکه در سبک کارهایش (از ملودی گرفته تا اشعار) روند صعودی داشته یا نزولی؟


عبدالجبار کاکائی، ترانه‌سرایی مشهوری است. او در همین آلبوم بی‌واژه قطعه‌های «رستگاران» و «فردای پنهانی» را سروده.

• حنجره طلا

• آن چیزی که باعث شده محمد اصفهانی در فضای موسیقی پاپ ایران بماند تکنیک صدای شخصی اوست. یعنی یک عنصر منحصر به فرد و ظرفیت آوازی خاصی که فقط در حنجره او وجود دارد و این صدا را کمتر خواننده ایرانی می‌توانید پیدا کنید. محمد اصفهانی آدم باهوشی است. موسیقی را می‌فهمد و همین سواد موسیقایی به او کمک می‌کند که شعر را هر چه بیشتر درک کند و ارتباط بهتری با ترانه و ملودی بگیرد.

• اولین کار من با آقای اصفهانی برمی‌گردد به سال 82 و کار مشترکی که درباره لاله و لادن انجام دادیم. از آن زمان تا حالا تغییرات محسوسی در کار او رخ داده. به نظر من همه این تغییرات نوعی تلاش است برای پاسخ دادن به سلیقه‌ مخاطب‌های جدید موسیقی که در رده‌های سنی پایین‌تر قرار دارند. به طور طبیعی این تلاشی است که همه اهالی موسیقی دارند چون اصالتاً بازار فروش آلبوم‌ها به سن‌های پایین‌تر کشیده شده. بازاری که به دست دبیرستانی‌ها افتاده و همه موزیسین‌ها را به تکاپو انداخته. دکتر شایگان می‌گوید: «هنر شرقی در تکرارش عظمت دارد». ممکن است برای یک جوان موج‌های دریا تکراری باشند اما همین موج‌ها برای یک سالخورده عظمت دریا را تداعی‌ می‌کند. در مجموع من دنبال سلیقه بازار افتادن را نمی‌پسندم؛ نه برای آقای اصفهانی، نه برای سایر اشخاص.


قاسم افشار یکی از خوانندگان نسل اولی پاپ ایران است. او تا کنون چهار آلبوم منتشر کرده و آلبوم جدیدش در راه است

• ملکه ذهن

• خود انتشار آلبوم را نمی‌توان دلیل خوبی برای ماندگاری افراد دانست. چون طبیعتاً افراد زیادی هستند که هر از چند گاهی آلبوم منتشر می‌کنند. ماندگاری این است که یک فرد بتواند با تمام سختی‌ها و مشکلات در بازار موسیقی ایران بماند. به اعتقاد من اگر یک هنرمند ده سال در این بازار ماندگار شود، مسیرش را درست رفته. ما با وجود شروع خوبی که داشتیم، از حمایت‌های رسانه‌ای برخوردار نشدیم و همین حمایت‌های رسانه‌ای است که راه را برای یک‌سری افراد هموارتر می‌کند. من به شخصه از این جو و بازار، دل‌سرد شده بودم و شاید دیگران هم از این اوضاع ناامید باشند. اما در هر حال آقای اصفهانی صدای انحصاری خودش را دارد و بهتر توانسته جای پایش را در بازار موسیقی محکم کند.

• عوض کردن سبک در هر کاری نیاز به هوش و ذکاوت دارد. اینکه شما سبک هنری‌ات را عوض کنی هیچ اشکالی ندارد اما سبک و سیاق‌های کاری یک هنرمند باید علاوه بر مخاطب‌پسند بودن با شخصیت خود هنرمند هم سنخیت داشته باشد. من از محمد اصفهانی قطعه «آسیمه‌سر رسیدی» را همیشه در ذهن دارم، و البته مطمئنم دیگر این قطعه در آلبومش تکرار نخواهد شد. فریدون شهبازیان همیشه حرف قشنگی می‌زد و می‌گفت: «کاری را اجرا کن که ملکه ذهنت شود». در آلبوم جدید، اینگونه بوده؟


فواد حجازی آنقدر مشهور هست که نیاز به معرفی نداشته باشد، او از اولین کسانی است که با اصفهانی همکاری کرده

• ترانه‌هایی فاخر

• شنونده‌های موسیقی در ایران جوان‌تر شده‌اند و به تبع این قضیه طرفداران کسانی که پاپ را وارد ایران کردند کمتر شده. اما اصفهانی در همه این سال‌ها طرفداران ثابتی دارد که همیشه در انتظار کنسرت‌ها و آلبوم‌های او هستند. این طرفداران از نسلی‌اند که موسیقی‌های فاخر او را شنیده‌اند، نه قطعه‌هایی که بیشتر افراد می‌توانند اجرا کنند. مانند علیرضا عصار که فاخر خواند و ماند. در حقیقت به دیدگاه من، مهم‌ترین علت ماندگاری نسبی این افراد می‌تواند در انتخاب درست اشعار و ترانه‌ها باشد.

• روحیه تغییر از همان ابتدا در محمد اصفهانی وجود داشت. همان یک دهه قبل هم که هر کدام از خواننده‌های پاپ را با خواننده‌های لس‌آنجلسی‌مقایسه می‌کردند و نقل مجالس شده بود که صدای فلانی شبیه فلانی است، محمد اصفهانی با هیچ‌کس مقایسه نمی‌شد؛ همانند علیرضا عصار. یکی از دلایل عدم مقایسه اصفهانی با خواننده‌های آنورآبی به دلیل نوع اشعار انتخابی بود، اشعاری فاخر و پرمعنا. اما روند تغییری که آقای اصفهانی در دو آلبوم اخیرش پیش گرفته به عقیده من اشتباه است و هر کسی که از اشعار فاخر به اشعار عام رو کند لطمه‌اش را می‌خورد. به عبارت دیگر، تغییر سبک و روش یا تغییرات پی در پی برای کسی که طرفداران ثابتی دارد و این طرفداران خواسته‌های مشخصی از او دارند، کار خیلی درستی نیست.


بهروز صفاريان از آلبوم «فاصله» با اصفهانی همراه شد و تا مدت‌ها این همکاری را ادامه داد

• فاصله با جوانی

• محمد اصفهانی ماندگار شده، به این دلیل که صدای منحصر بفردی دارد. شاید بشود اسمش را یک جور توانایی ذاتی گذاشت که در حنجره همه خواننده‌ها پیدا نمی‌شود. همین توانایی هم باعث شده که وی در این‌ سال‌ها با وجود همه پستی و بلندی‌ها، باز هم طرفدارانش را به قوت قبل حفظ کند. هرچند که شاید تعداد این طرفداران در مقاطعی کمتر و بیشتر شده باشند.

• اصفهانی در کارهای اخیرش شاید باید وسواس بیشتری برای به‌روز کردن کارهای جنس خودش به کار می‌گرفت و با دقت بیشتری عمل می‌کرد. خواننده‌هایی چون اصفهانی وظیفه دارند مانند یک رسانه، هوش مخاطبان خود را در قالبی امروزی ارتقاء دهند و اولویت استفاده از استعداد‌های داخل کشور را به خود و مخاطبین خود اختصاص دهند. محمد برای چنین کاری مناسب است و توانایی ذاتی خواندن برای جوان‌ها در او وجود دارد، اما آلبوم «بی‌واژه» اگر جوان‌ها را نشانه رفته بود به نظر من با موفقیت کاملی مواجه نشده. یعنی با وجود صدای پرقدرت محمد اصفهانی که می‌توانست بهتر برای جوان‌ها بخواند، این آلبوم نمی‌تواند آلبوم موردپسند جوان‌ها باشد. به عقیده من علاوه بر اشعار و ترانه‌های نه چندان قوی، از ملودی‌های جدیدی هم برخوردار نیست و تنظیم‌ها اکثراً تکراری‌اند. چیزی که نسل جوان‌ را بر‌انگیخته می‌کند، اتفاق جدید است، نه یک سری تنظیم تقلیدی و تکراری.


سید یوسف مناجاتی از تهیه‌کنندگان با سابقه تلویزیون است که کارهایی چون «تماشاگه راز»، «نغمه بهاران» را ساخته.

• کلکسیون بهترین‌ها

• علت ماندگاری محمد اصفهانی این است که او ابزارهای موسیقی را می‌شناسد. یک موسیقی سه بخش دارد: خواننده، ملودی و ترانه. اصفهانی در نوع خودش خواننده خوبی بوده و صدای او ظرفیت‌های خاصی داشته. همچنین او به واسطه رابطه خوبی که با شاعران معاصر از جمله علی‌ معلم، ساعد باقری، هوشنگ ابتهاج و مرحوم قیصر امین‌پور داشته تاکنون از ترانه‌هایی بسیار قوی استفاده ‌می‌کرده و سراغ اشعار سخیف نرفته. در مورد ملودی هم همیشه بهترین‌ها را به دور خودش جمع کرده و حتی برخی مواقع زیر نظر شخص فریدون شهبازیان ترانه‌هایش را ضبط کرده. در نتیجه وجود کلکسیون بهترین‌ها همیشه باعث می‌شده تا محمد اصفهانی ماندگار بماند.

• درباره تغییرات آن چیزی که من از ایشان انتظار داشتم تحقق پیدا نکرده. ملودی‌های آلبوم تکراری است و جذابیتی ندارند. قطعات این آلبوم از لحاظ شعر و ترانه هم از آن موسیقی‌های فاخر و پرمعنای گذشته فاصله گرفته بودند. من علتش را نمی‌دانم، اما متاسفانه جنیست صدا هم از همان جنس صدای بکر و محزون محمد اصفهانی نبود.


تویجان نیازی، آهنگساز ایرانی‌الاصل آلبوم «بی‌واژه» از اولین همکاری‌اش با محمد اصفهانی می‌گوید

• همیشه در سفر بودیم

مصاحبه‌مان که با محمد اصفهانی تمام شد، به شوخی گفتیم «تویجان توی کلیپ تصویری چقدر خوب فارسی حرف می‌زد» اصفهانی هم جواب داد: «چون ایرانی است!» همین هم بهانه‌ای شد تا با آهنگساز ناآشنای آلبوم «بی‌واژه» گفت‌وگویی کوتاه داشته باشیم.
• خیلی‌ها فکر می‌کنند که تویجان یک آهنگساز ترک است
• من متولد ایران هستم. اما سال 68 از ایران رفتم و سال 85 برگشتم. یعنی تقریباً 18 سالی می‌شود که اینجا نبوده‌ام. اصلیتم گنبدکاووسی است و افتخار هم می‌کنم به گنبدی بودن و ایرانی بودنم.

• چطور با محمد اصفهانی آشنا شدید؟ ترکیه بودید یا ایران؟
• چند سال قبل که دوباره بعد از 18 سال به ایران برگشتم و استودیوی شخصی‌ام را راه‌اندازی کردم، با افراد زیادی آشنا شدم. یکی از کسانی که من با آنها کار می‌کردم، پدرام کشتکار (آهنگ‌ساز) بود. حدود سال 86 بود که پدارم و دکتر اصفهانی برای ضبط صدای خواننده قطعه‌های «خورشید فردا» و «بی‌واژه» به استودیوی من آمده بودند و من آنجا با دکتر آشنا شدم.

• یعنی شما پیش از این فقط مدیریت استودیو را به عهده داشتید؟
• نه، شغل اصلی من آهنگسازی و خوانندگی است. چهار تا آلبوم هم به زبان ترکی استانبولی منشتر کرده‌ام که به ایران نیامده.

• برای اینکه بتوانید سازهای استانبولی را با صدای محمد اصفهانی هم آوا کنید چه کارهایی انجام شد؟
• اگر زمان را برعکس کنیم و کمی به عقب برگردیم می‌بینید که ایران و ترکیه از لحاظ فرهنگ موسیقایی نقاط مشترکی دارند. یعنی اگر دقت کنید همان سبک موسیقی نوحه ما که حالت محزون دارد، تقریبا شبیه به سبک آرادس ترکیه است. به دلیل همین شباهت‌ها، صدای دکتر اصفهانی خیلی خوب روی سبک ترکیه‌ای می‌نشست. ضمناً سبک پاپ-سنتی که دکتر اجرا می‌کند مشابه سبک پاپ-سنتی استانبولی است.

• آهنگ‌ساز‌های ایرانی می‌گویند که محمد اصفهانی آدم سخت‌گیری است. برای شما هم این سخت‌گیری‌ها ادامه داشت؟
• بله، چه جور هم! یادم است سر یکی از قطعه‌ها از اول شب تا چهار صبح با دکتر سر شیوه‌ ادای یک کلمه بحث می‌کردیم تا به نتیجه برسیم. این حساسیت‌ها خوب است و باعث می‌شوند نتیجه کارمان عیب و نقص کمتری داشته باشد. مثلاً من هیچ‌وقت ندیدم که دکتر بگوید این قسمت را می‌شد بهتر بخوانم، چون همیشه اگر مشکلی بود آنقدر تکرار می‌کردیم تا برطرف شود.

• از آلبوم راضی بودید؟ چه نواقصی داشت؟
• اگر بخواهم به آلبوم از 20 نمره بدهم، نمره 14را می‌دهم. نقص کار هم این بود که در ایران نوازنده‌های مورد نیاز من پیدا نمی‌شد. ببینید ما در ترکیه 5 رده نوازنده داریم. برای ضبط تمام قطعه‌ها، به جز قطعه «فردای پنهانی» از نوازنده‌های رده یک و بهترین‌ها استفاده کردیم. چون نوازندگان آن ‌ساز‌ها در ایران پیدا نمی‌شد. به همین دلیل پیوسته در حال سفر بودیم و در این بین، نواقصی از لحاظ نوازندگی برای قطعات ترکیه‌ای آلبوم بی‌واژه پیش‌ ‌آمد. در ضمن از لحاظ کلیت کار و تغییراتی که دکتر اصفهانی در سبک‌شان به وجود آورده‌اند، باید بگویم که مشخصاً قطعات آلبوم از لحاظ شعر و ترانه دچار افت شده‌اند، اما کلیت کار جوان‌پسند از آب درآمده و فروش بالای آلبوم گواه بر این مدعاست.

• باز هم کار داخل ایران را ادامه می‌دهید یا برمی‌گردید به استانبول؟
• من به خاطر کار موسیقی در هفده هجده کشور زندگی‌کرده‌ام و صرفاً با خواننده‌های ایرانی و استانبولی کار‌ نمی‌کنم. در همین چند روزه یک سری خواننده از یونان آمده‌اند که برای آن‌ها دارم کار می‌کنم. فعلاً در پی انتشار آلبوم خودم در ایران هستم که به زبان استانبولی است و چندی پیش در بحث گرفتن مجوز به مشکل خورد. اما در حال حاضر داریم آلبوم را چند زبانه می‌کنیم تا به امید خدا در آینده‌ای نزدیک منتشر شود.


سیدابوالحسن مختاباد، روزنامه نگار حوزه موسیقی علت ماندگاری محمد اصفهانی را در تفاوت سبک و صدایش می‌داند
تنفس در فضاي حايل
سال‌هاي مياني دهه هفتاد بود كه روزي در بالاي ميدان آرژانتين، بزرگراه رسالت كنوني، پاي پياده خيابان را گز مي‌كردم كه ديدم خودرويي جلويم ترمز زد. استاد فريدون شهبازيان بود. گفت: بيا سوار شو. با استاد شهبازيان در زماني كه آلبوم بوي‌گل (شبانگاهان) را با برادرم، عبدالحسين، كار مي‌كردند مي شناختم. استاد گفت: تو چون روزنامه‌نگاري و آواز هم كار كردي و سر از موسيقي در مي‌آري مي‌خواهم صدايي را بهت معرفي كنم كه بي‌ترديد در آينده ماندگار خواهد شد؟ بي‌معطلي بخشي‌ از‌ صدايي را گذاشت كه بعدا فهميدم صداي آقاي اصفهاني است در تيتراژ سريال «آواي فاخته» اثر آقاي بهمن زرين‌پور. زماني كه اين صدا را آقاي شهبازيان گذاشت، هنوز سريال پخش نشده بود و كار ضبط موسيقي آن در حال انجام بود، اما از همان زمان كه در خودروي ايشان اين صدا را شنيدم، هنوز كه سال‌ها از آن زمان مي‌گذرد اين صدا و آن موسيقي در گوشم طنين‌انداز است. بعد‌ها هم تقريبا هر بار چه در راديو و چه از طريق ديگر صداي اصفهاني را همه‌گاه پسنديدم.

اكنون اما مي‌توانم به جرات بگويم كه صداي او چه از نظر جنس و فيزيك و ساختار حنجره، و چه از نظر پختگي و سوز و سوختگي خاصي كه در آن نهفته است، ‌از جمله صداهاي خوب و ماندگار دو دهه اخير بوده است. بخشي از اين ماندگاري هم باز مي‌گردد به فضاي حايلي كه او در آن تنفس مي‌كند. آقاي اصفهاني شايد تنها خواننده موسيقي ايراني باشد كه موسيقي او پاپ است، اما صدايش سنتي و اين از جمله شگفتي‌هاي خلقت است. ماندگاري صدا اگر چه بخشي‌اش به تكنيك و ساختار حنجره و اين گونه مسائل بازمي‌گردد، اما بخشي از آن هم با تصادف و شانس و عنايت حضرت حق هم مرتبط است. به قول دوست اديبم آقاي محمدعلي چاووشي، صداي خوب و فراگير شدن و مورد قبول شدن اين صدا نزد مردم، از جمله عنايات حضرت حق است، او مي‌گفت اين تنها نعمتي است كه خداوند در آن بخل ورزيده و هر چند دهه يكبار به چند نفر خاص داده است و از تمامي آدم‌ها دريغ داشته است. به گمانم بخشي از بختياري و توفيق آقاي اصفهاني در استمرار اين صداي خوب و گوشنواز را بايد در همين وجهي جست‌وجو كرد كه جناب چاووشي بسيار خوب تحليل و تفسير كردند.