موسیقی ما -راضیه غنجی: بحث موسیقی در تعزیه یکی از مهم‌ترین مباحثی‌ است که در سال‌های اخیر مورد غفلت واقع شده است و از آنجایی که اهالی و دست‌اندرکاران هنرهای نمایشی تعزیه را از آن خود و زیر مجموعه‌ای مهم از هنرشان کرده‌اند فعالان موسیقی از توجه به بعد موسیقیایی آن غافل شده‌اند و همین مسئله باعث بروز ضعف در این حوزه شده‌است. در این میان به سراغ حاتم عسگری ردیفدان و تنها شاگرد بازمانده از درس‌های آوازی استاد نکیسا، چهره نامی آواز کهن ایرانی، هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی و تورج زاهدی موزیسین و آهنگساز و نویسنده کتاب موسیقی عاشورا رفتیم تا از نظرات این کار‌شناسان جویا شویم که ماحصل آن از نگاه‌تان می‌گذرد:

حاتم عسگری ردیفدان درباره موسیقی مذهبی می‌گوید: باید فرهنگ عاشورا در طی سال نهادینه شود نه اینکه در آستانه محرم تازه به فکر آئین‌ها یا موسیقی مختص آن بیفتیم.

• تعزیه‌خوان باید بداند برای که می‌خواند

وی می‌گوید: هر علمی و هر راهی استاد می‌خواهد و استاد نیز به تخصص نیاز دارد کسی که برای امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع) می‌خواند باید بداند برای چه شخصیت‌هایی می‌خواند به همین دلیل هنرمند در این موضوع با روح و روان انسان سر و کار دارد ائمه به آنجایی که می‌خواهند رسیده‌اند حالا کسانی که درباره این‌ها می‌خوانند باید خودشان را اصلاح کنند.

عسگری می‌گوید: روز گذشته در یکی از شبکه‌های تلویزیون مداحی فردی را می‌دیدم که می‌خواستم سرم را به دیوار بکوبم! چرا که او وقتی مداحی می‌کرد نمی‌دانست برای چه شخصیتی می‌خواند او باید بداند برای بزرگی می‌خواند که بیش از ۲ میلیارد نفر هوادار دارد. عسگری با بیان اینکه تعزیه چندین مرحله دارد و با چندین مقام خوانده می‌شود، می‌گوید: در تعزیه هیجان، غم و شادی، موافق و مخالف وجود دارد و تنها کسی که به روایت این‌ها از طریق موسیقی تسلط و آگاهی دارد می‌تواند یک تعزیه‌خوان موفق باشد.

• دنیا هم کاغذ شود جای اجرا را نمی‌گیرد

این پژوهشگر موسیقی می‌گوید: عده‌ای می‌گویند صد نسخه از تعزیه را گردآوری کرده‌اند. این وقتی به مرحله اجرا نرسد هیچ فایده‌ای ندارد. اگر تمام دنیا کاغذ شود هیچ سودی ندارد چرا که باید اجرا در زمینه تعزیه تقویت شود تا بتوانیم شاهد رشد و رونق این هنر با قدمت در کشورمان باشیم. وی با نقل خاطره‌ای از استادش حسینعلی خان نکیسا به اهمیت تدریس موسیقی در گذشته اشاره می‌کند و می‌گوید: حسین‌علی خان نکیسا می‌گفت استادش معین البکا مداد را میان انگشتان دستش می‌گذاشته تا او به‌درستی آواز بخواند.

• هرچیزی که پوشش دین دارد سالم می‌ماند

او معتقد است موسیقی اگر از گذشته تا امروز به قوت خود باقی مانده و راه خود را ادامه می‌دهد بدین دلیل است که هر چیزی که پوشش دینی داشته باشد سالم می‌ماند و در این باره می‌گوید: علما را ببینید سال‌های سال عمر می‌کنند و بدنشان نیز سالم می‌ماند این به دلیل دین مداری است. هر چیزی که پوشش دین داشته باشد به مراتب سالم‌تر می‌ماند.

او می‌گوید: در گذشته فرد علاقه‌مند به هنر تعزیه از کودکی به فراگیری این هنر می‌پرداخت و از طفل خوانی تا امام خوانی پیش می‌رفت و در سال‌های یادگیری تلاش می‌کرد ردیف‌های موسیقی را بشناسد و به علم موسیقی مسلط شود اما امروز می‌بینیم فردی کاغذ را به دست مِی‌گیرد و هر طور که دوست دارد می‌خواند. امروز در دنیا با موسیقی بیمار را درمان می‌کنند و موسیقی‌درمانی در بسیاری از نقاط دنیا رواج دارد چرا که موسیقی با روح و روان افراد سروکار دارد.

• پراکنده‌خوانی نکنید

وی می‌افزاید: حالا کسی که به صورت پراکنده می‌خواند آگاهی ندارد دیگر نمی‌تواند تأثیر درست و مثبتی بر روان آدم‌ها بگذارد و با پراکنده خوانی‌هایش گوش و روح شنونده را پراکنده می‌کند.

حاتم عسگری پژوهشگر درباره تازه‌ترین فعالیت‌هایش می‌گوید: مجموعه «ردیف‌ خوانی آوازین مجلس شبیه‌خوانی حر» به روایت من که به همت اردشیر صالح‌پور بالغ بر ۱۲۵ قطعه بر اساس گوشه‌های مختلف دستگاه نوا تولید شده‌است منتشر می‌شود. وی افزود: همچنین تعزیه حضرت علی‌اکبر در چهارگاه بالغ بر ۳ ساعت، تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) بالغ بر ۴ساعت و تعزیه امام حسین (ع) بالغ بر ۱۹۱ قطعه منتشر خواهد شد.

• ۱۷۵ آئین موسیقایی برای سوگ

هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی نیز ما را در این بررسی همراهی می‌کند و به می‌گوید: من این روز‌ها در حال تنظیم نموداری از آئین‌های موسیقایی هستم. در ایران ۱۷۵ آئین برای سوگواری وجود دارد که شما محاسبه کنید اگر در هر استان سه روایت به سه زبان و گویش وجود داشته باشد به چه عدد شگفت انگیزی خواهیم رسید.
وی با اشاره به آئین‌های مختلف سوگ در ایران می‌گوید: آئین‌هایی همچون طبل و علم، علم‌گردانی، سقا‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، جوش حسینی، شور حسینی، سخن‌وری، نخل برداری، شمع و چراغ، شام غریبان، گهواری بندی حضرت علی اصغر، حجله قاسم، خیمه‌سوزی کرنا و چاووش، ظهر عاشورا، کرب‌زنی، شیردوانی، فرات و نخلستان، شیپورزنی، ذوالجناح و کودکان و... از جمله آئین‌هایی است که در نقاط مختلف ایران در روزهای ماه سوگواری محرم اجرا می‌شود. وی می‌افزاید: اما این روز‌ها برگزاری و توجه به این آئین‌ها کمرنگ شده‌است و افراد بیشتر به سمت بازی‌های نو و نمایش گونه می‌روند.

• تعزیه اپرای جهان اسلام است

این پژوهشگر موسیقی با عنوان تعزیه به‌شدت مخالف است و این هنر را شبیه خوانی می‌داند و می‌گوید: شبیه خوانی اپرای جهان اسلام است که از دل تشیع بیرون آمده است و بعد‌ها فرنگی‌ها به فکر ایجاد اپرا افتادند.
وی می‌افزاید: حتی پرده خوانی پیش از سینما وجود داشته یعنی قبل از اینکه سینما ایجاد شود پرده‌خوانی برگزار‌ می‌شده است.

• وقتی نوحه خوانی آسیب می‌بیند

جاوید با بیان اینکه با پیشینه‌ای که هنر‌ها و آئین‌های ما از گذشته تاکنون داشته‌اند خاطرنشان می‌کند: هنرهای مذهبی ما باید وارد سیستم آموزشی شود اما همواره مسئولان در این زمینه غفلت کرده‌اند، برای حفظ و رشد این هنر باید زمینه آکادمیک شدن آن را فراهم کرد و به عنوان مبحثی در دانشگاه در برنامه‌ریزی درسی دانشجویان قرار بگیرد. وی می‌گوید: آسیبی که این هنر می‌بیند منجر به ضعف در حوزه نوحه‌خوانی می‌شود. نوحه‌خوانان تنها بر اساس خوش صدایی عمل می‌کنند به طوری که هیچ‌شناختی از دستگاه‌های موسیقی ندارند. جاوید در هنر شبیه‌خوانی از خدمات ارزنده حمیدرضا اردلان و جهانگیر نصری‌اشرفی یاد می‌کند و می‌گوید: گرچه حرکت‌های خوبی در این زمینه صورت گرفت اما ادامه‌دار نبود و شاید عده‌ای که باید این راه را پیش می‌گرفتند از حرکت بازماندند.

• روایت زندگی امام حسین (ع) نیازی به تحریر ندارد

جاوید می‌‌گوید: روایت زندگی امام حسین (ع) که برای همگان آشنا و بر همه تأثیرگذار است از سوی خواننده نیازی به تحریر ندارد گرچه خواننده باید بیان موسیقایی را بداند و آگاهی داشته باشد از ظرفیت‌های موسیقایی آوازی چگونه استفاده کند تا بهترین ارائه را بدون غلو کردن داشته باشد.

• بسیاری از موسیقی‌ها از نوحه‌های عاشورایی گرفته شده است

تورج زاهدی نویسنده کتاب موسیقی عاشورا که کتابش همزمان با ماه محرم امسال به چاپ دوم رسید به گفت: بسیاری از آثار بزرگ موسیقی ایرانی از نوحه‌ها گرفته‌شده است تصانیف مشهور برگرفته از نوحه‌ها هستند و منشأ عاشورایی دارند. وی می‌افزاید: مثلاً سرود «ای ایران‌ای مرز پرگهر» از ساخته‌های مرحوم روح الله خالقی از نوحه‌های عاشورایی گرفته شده است، نوحه در گذشته از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بود به همین دلیل بسترساز و زمینه ساز بسیاری از موسیقی‌های ماندگار در کشورمان بود. زاهدی معتقد است اشتباهاتی که امروز در حوزه موسیقی مذهبی ما می‌افتد لطمات جدی و جبران‌ناپذیری به اصل موسیقی می‌زند و در ادامه می‌گوید: باید دانشکده‌ای برای تعلیم موسیقی مذهبی بوی‍ژه نوحه در نظر بگیریم چرا که نوحه‌ها تأثیر بسیار شگرفی بر زندگی مردم دارند.

• برای آشنایی با زندگی امام حسین (ع) کلاس بگذاریم

این نویسنده می‌گوید: حتی این ضرورت وجود دارد که برای آشنایی با زندگی امام حسین (ع) و خانواده‌اش برای نوحه خوان‌ها کلاس بگذارند تا بدانند برای که و برای چه می‌خوانند نه اینکه برای حزن‌آور کردن مجالس سوگ دست به هر خیالبافی بزنند. وی درباره تعزیه و نقش موسیقی در آن گفت: حتی اگه همه طراحی‌ها و دکور در تعزیه از بین برود و بازیگران با لباس‌های معمولی نقش آفرینی کنند باز هم به وسیله موسیقی می‌توانند در دل‌ها تأثیر بگذارند به شرطی که موسیقی گویا و اصیل باشد.

• اگر تعزیه نبود موسیقی دستگاهی نداشتیم

این هنرمند گفت: بسیاری از موسیقیدان‌های ما از تعزیه آمده‌اند و اگر تعزیه نبود به جرأت می‌توان گفت در بد‌ترین شکل ممکن یا موسیقی سنتی نداشتیم یا اینکه امروز از موسیقی اصیل کشورمان تنها ۲۰ درصد باقی می‌ماند، اگر تعزیه نبود بسیاری از دستگا‌ه‌ها، تصانیف و خواننده‌های بنام را نداشتیم و اگر موسیقی نبود اقبال آذری‌ها و قراب‌ها نبودند. تمام اساتید موسیقی سنتی ما تعزیه‌خوان‌ بودند. زاهدی با تأکید بر اینکه یک نوحه‌خوان باید مدرک داشته باشد مدرکی که توسط عده‌ای کار‌شناس تأیید شود تا او با علم در این راه قدم بردارد.