موسیقی ما - همراهی انسان با آیین از نخستین روزهای زیست اشرف مخلوقات بر زمین اثیری همراه بود. هنگامه تولد آن درست به زمانی برمی‌گردد که انسان کنجکاو در بدو نخستین قدم‌هایش در مسیر پرسشگری (فلسفیدن)، در پس و پشت حوادث و اتفاقات طبیعی که دلیلی برای آنها پیدا نمی‌کرد، آن رخدادها را در بطن رفتارهای آیینی و ستایشگرانه‌اش، برای رضایت قادری مطلق و توانمند به نمایش می گذاشت.

طبق اسناد پیشادستی و البته مکتوب، سابقه فرهنگ مکتوب ایرانیان به شش هزار سال قبل باز می‌گردد و در این هیمنه تاریخی، آنچه بیشترین بروز و ظهور را به خود اختصاص داده است، رفتارهای آیینی ایرانیان است. رفتارهایی که امروزه در مطالعات دیرینه شناسانه از آن به عنوان فرهنگ و تمدن یاد می‌شود.
در ریشه شناسی آیین «منقبت» در ایران، به وجوه ستایشگرانه انسان نسبت به مقام خداوند - همان قدرت مطلق و توانمدی که یاری رویارویی با آن در توان هیچ موجود اثیری نیست - پی می بریم. وجوهی که ریشه آنها به پیش از پیدایش «آیین مهر» باز می‌گردد. اما ایرانیان خداجو و یگانه پرست با ورود و پذیرش اسلام و قرار گرفتن زیر پرچم فقه شیعه، نه تنها دست از اینگونه آیین‌های شان برنداشتند که برای حفظ هویت رفتارهای فرهنگی شان، آداب، رسوم و سنن دین اسلام و مذهب شیعه را با آیین‌ها و رفتارهای نمایشی پیشین خود ممزوج کردند. تلاشی که به واسطه آن در مسیر سوگ و ثنا بر امام شهید و مظلوم شان حضرت امام حسین(ع)، قیام ایشان و پاسداشت حماسه عاشورا، بتوانند از چنین آیین‌هایی به بهترین صورت بهره ببرند.

در کتاب «تاریخ نمایش ایران» به قلم بهرام بیضایی و با استناد به تاریخ روایت‌های آیینی شیعه در باب سیر تطور تاریخی آیین «منقبت خوانی» آمده است: «اشعار مدح و منقبت امام حسین(ع) و خاندان آل محمد(ص) از همان دوران «سامانیان» در کلام دلباختگان معصومین ظهور پیدا کرد و در زمان «غزنویان» و «سلاجقه» فراگیر شد و در زمان «آل بویه» به اوج و شکوفایی رسید و در دوران صفویه به شیوه ای منظم و پویا در میان مردم رواج یافت.

با این حال در ادبیات عرب نیز شاعران مشهوری از جمله «کمیت ابن زید اسدی»، «دعبل خزاعی» و «سید حمیری»، مدح و منقبت را رواج دادند و به این ترتیب تاریخچه آیین مناقب خوانی با ادبیات عاشورایی از دیرباز تا کنون ریشه و پیوند ناگسستنی پیدا کرد. «منقبت خوان» به لحاظ واژه شناسی تاریخی به «مداح شیعه» گفته می‌شود و «مناقب خوانان» در مجالسی که در مساجد یا تکایا برپا می‌شد به «منقبت خوانی» می پرداختند.»

• ** ریشه و شکل شناسی «مناقب خوانی»

در بحث ریشه شناسی واژه «مناقب خوانی» یکی از مهمترین پژوهش ها توسط هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی آیینی، قومی و محلی کشورمان شکل گرفته که آن را در کتاب «مناقب خوانی» اینگونه آورده است که: «به مبلغان دینی و مذهبی که به نقل، صوت، مدح و بیت، ارادات خود را به امام حسین(ع) و خاندان عصمت و طهارت(س) ابراز می کردند، «منقبت خوان» می‌گفتند و رفتار آیینی و توام با نمایش عزاداری آنها را در آیین های سوگ شهادت ائمه معصومین به ویژه حضرت علی(ع) و امام حسین(ع) «مناقب خوانی» می‌نامیدند.

مانند بسیاری از رفتارهای آیینی - نمایشی ایران زمین، آیین «منقبت خوانی» نیز با شکوه و درخشش شعر فارسی به عظمت رسید و بسیاری از مناقب مورد خوانش در عزاداری‌های سید و سالار شهیدان از سروده های شاعران بزرگ به نام و یاد فارسی زبان بود که در بطن جوشش چشمه اشعارشان همواره دل در گرو خاندان عصمت و طهارت (س) داشتند. همین نگاه قلبی و سروده‌های جوشیده از بطن آنها بود که اشعارشان را نُقل زبان عموم مردم می کرد.

در صدر موضوعات و سروده‌های شاعران در متون «منقبت خوانی»، مدح رشادت‌های شهدای کربلا، جوانمردی‌های حضرت عباس(ع) و شخصیت حضرت امام حسین(ع) قرار داشت که سهم مهمی از آموخته های امروزین ما از درس ایثار، شهادت و جوانمردی این بزرگان، در بطن اشعار شاعران «مناقب خوان» قرار داشته و دارد.

• ** «مناقب خوانی» از سرزمین کربلا تا ماه صیام

همانگونه که گفته شد، شاید نخستین گام‌های پیدایش آیین مردمی - نمایشی «منقبت خوانی» بعد از ورود اسلام به ایران و پذیرفتن مذهب شیعه به ستایش و سپاسگزاری ایرانیان مسلمان از بزرگان دین و خانواده رسول اسلام بود. اما؛ با همراه شدن هر چه بیشتر تار و پود رفتارهای آیینی و مذهبی ایرانیان با حوادث و اتفاقات مذهبی مانند ماه‌های محرم و صفر و یا ماه صیام، یکی از اصلی‌ترین تجلی‌گاه‌های استفاده از آیین کهن «مناقب خوانی» به دهه نخست ماه محرم و دهه آخر ماه صفر و ایام شهادت مولای متقیان حضرت علی(ع) در ماه رمضان اختصاص یافت. درست بر همین نمط بود که امروزه ما برگزاری آیین‌های مذهبی چون «مناقب خوانی» را همواره در این ایام در بین مردم عزادار و سوگوار امام شهیدشان شاهد هستیم.

درست که بسیاری از رفتارهای آیینی در هر جامعه ای از جمله تاریخ شگرف و سترگ ایران زمین، بیش از هر رسانه ای به شکل سینه به سینه نقل شده و به آیندگان سپرده شده است؛ اما نباید فراموش داشت که مهمترین حلقه اتصال ایرانیان در تارک آسمان همیشه آفتابی فرهنگ شان در گرو ارتباط تنگاتنگی است که همواره با دین و مناسبت های آن داشته اند. به طوری که حتی در روزمره‌ترین رفتارهای زیستی آنها هم می‌توان نمود و ظهور رفتارهای آیینی چون احترام، پیش دستی در سلام، حیا، آبروداری و از این دست مسایل را به خوبی رصد کرد و به نظاره نشست.

• ** «منقبت» بازتاب محض حقیقت

در پایان این نوشتار بد نیست بار دیگر نگاهی داشته باشیم به فرازی از کتاب «مناقب خوانی» به قلم هوشنگ جاوید که در آن درباره جایگاه آیین «مناقب خوانی» و «منقبت خوانان» چنین آورده است: « گذشتگان ما فضیلت شنیدن و فضیلت دیدن را خوب می‌دانستند، وقتی که نگاه می‌کنیم به گستره‌های نغمات آوایی در کشور خودمان، به یک اقیانوس بر می خوریم، اقیانوسی که از خلیج فارس شروع می‌شود و تا دریای خزر ادامه پیدا می کند.

«منقبت» نخل قد کشیده علی(ع) و حسین(ع) است بر آسمان ایمان در طول تاریخ، گام های مرد عدالت، رادی و جوانمردی است در عصر پر از بیگانگی است. «منقبت» صدایی است که زنجیر های ستم را از هم می درد. «منقبت»، حکایت مردی را آواز می‌دهد که رنج، صیقلش می‌داد، و در هر گام پر غرور و شکوهمندش چهره پرنیرنگ ستمگران را می‌نمایاند و «منقبت» هرچند خیال، اما بازتاب محض حقیقت است. شعر ترین شعر ایمان و یقین است.»